Poszetka Fałsz Kobiety Witkacy

Fałsz kobiety to nietypowy wspólny portret artysty i jego modelki. Maryla Grossmanowa, żona majętnego fabrykanta i antykwariusza, leży wygodnie, spoglądając wprost na widza. U jej stóp leży kot. Towarzyszy jej artysta, Stanisław Ignacy Witkiewicz, który przedstawił siebie podczas pracy nad jej portretem. Oboje patrzą w stronę widza. O ile jednak spojrzenie Grossmanowej jest spokojne i neutralne, typowe dla osoby pozującej, o tyle Witkacy spogląda na widza szyderczo. W prawej ręce trzyma kredkę pastelową, lewą zaś chowa za plecami, zaciskając pięść. Tworzony przez artystę portret bynajmniej nie oddaje urody modelki. Twarz jest karykaturalnie zniekształcona, uderza jej świdrujące, demoniczne spojrzenie.

W 1925 roku problemy finansowe zmusiły Witkacego do założenia Firmy portretowej i czerpania zysków z tej pogardzanej przez niego gałęzi „sztuki użytkowej”. Wizerunek Maryli Grossmanowej powstał właśnie w ramach działalności Firmy. Głębokie przekonanie o wyjątkowej roli artysty w społeczeństwie pozwalało Witkacemu traktować zamawiających nieco z góry. Opracował on szczegółowy regulamin Firmy, który obowiązywał... klientów. Na samym wstępie Witkacy zamieścił motto: „Klient musi być zadowolony. Nieporozumienia wykluczone. Gdyby Firma pozwoliła sobie na ten luksus: wysłuchiwania zdań klientów, musiałaby już dawno zwariować” Wśród wymogów wobec zamawiających znalazło się punktualne pojawienie się na sesji. Portretowany nie mógł też oglądać dzieła przed jego ukończeniem. Wolno mu było nie odebrać portretu, ale musiał za niego zapłacić 1/3 sumy i nie powinien wyrażać swojej opinii o nim. Za wizerunek z widocznymi dłońmi i ramionami trzeba było zapłacić więcej.

Portrety przynależały do kategorii cenowych (oznaczanych literami od A do E) w zależności od wybranej konwencji. Najdroższe były wizerunki typu A – „wylizane”, czyli wykonane najstaranniej, idealizujące. Witkacy często malował je na egzotycznym, surrealistycznym tle. Tylko dla przyjaciół rezerwował kategorię C, a więc pastele wykonywane pod wpływem substancji psychoaktywnych. Uznawał je za ucieleśnienie „czystej formy”, jedynej uznawanej przez niego formy sztuki. Ten typ portretów nie miał sprecyzowanej ceny. Kombinacje używek stosowanych podczas sesji malarz zapisywał na portrecie za pomocą skrótów, np.: C+Co (kokaina), C+ Et (eter). Na specjalne zamówienie tworzył portrety podwójne lub będące kompilacją różnych typów.

Autoportret z portretem Maryli Grossmanowej należy do wyjątkowych na tle „produkcji” Firmy, przede wszystkim ze względu na umieszczenie w jego ramach także wizerunku własnego artysty. Wyróżnia go całopostaciowe ujęcie i rozbudowane tło pejzażowe. Stąd wysoka cena – 500 zł, czyli dwukrotnie więcej niż najdroższa pozycja w cenniku.

Maryla Grossmanowa została przedstawiona w typie A (wylizanym). Jej drugi portret „obraz w obrazie”, reprezentuje typ „D”, demoniczny, zdeformowany, ale wykonany bez wspomagania substancjami psychoaktywnymi, co odnotowano w górnym lewym rogu. Witkacy w intrygujący sposób odnosi się w nim zarówno do roli sztuki fałszującej rzeczywistość, jak i do kreowania przez kobietę własnego wizerunku, prawdziwego lub wymyślonego.

Opracowanie: Dział Edukacji Muzeum Narodowego w Warszawie